19.3.1 - Σχέδιο διακρατικής συνεργασίας «ENERDECA - Enhancement οf European Rural Development Capabilities»

Γενικές πληροφορίες

Το Σχέδιο Διακρατικής Συνεργασίας ENERDECA II συντονίζεται από την Αναπτυξιακή Καβάλας ΑΑΕ ΟΤΑ, είναι προϋπολογισμού 1.049.467,79 € και σε αυτό συμμετέχουν 25 εταίροι από την Ελλάδα, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Λιθουανία και την Κύπρο.

Είχε αρχικά συμπεριληφθεί στην πρόταση του Τοπικού Προγράμματος CLLD/LEADER της Αναπτυξιακής Καβάλας Α.Ε. της Προγραμματικής Περιόδου 2014-2020. Αποτελεί συνέχεια του Σχεδίου Διακρατικής Συνεργασίας ENERDECA I της Προγραμματικής Περιόδου 2007-2013, το οποίο δεν ολοκληρώθηκε. Υποβάλλεται εκ νέου, βελτιωμένο ως προς τη στοχοθεσία και τη μεθοδολογία του, σε μια προσπάθεια ενσωμάτωσης νέων μεθόδων και πρακτικών στην ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου και στη διαχείριση των ενδογενών πόρων των περιοχών CLLD/LEADER προς όφελος -πρωτίστως- της τοπικής επιχειρηματικότητας.

Ειδικότερα, το Σχέδιο έχει ως αποστολή τη διαμόρφωση ενός κοινού πλαισίου συνεργασίας μεταξύ των επιχειρήσεων και θεσμικών φορέων όλων των συνεργαζόμενων περιοχών με απώτερο σκοπό τη διαμόρφωση αναπτυξιακής συναντίληψης και την υιοθέτηση κοινών, νέων μεθόδων και πρακτικών για την ανάδειξη και ερμηνευτική προβολή των πόρων στις περιοχές των Εταίρων. Το Σχέδιο εργάζεται, παράλληλα, προς την κατεύθυνση της ανάδειξης ενός διακριτού προϊόντος Δημιουργικού Τουρισμού (Creative Tourism) σε διακρατικό επίπεδο. O «Δημιουργικός Τουρισμός» είναι μια εναλλακτική μορφή τουρισμού, που επιδιώκει τη συμμετοχή των τουριστών σε δημιουργικές δραστηριότητες που συνδέονται με το πολιτιστικό κεφάλαιο της περιοχής.

Το Σχέδιο αφορά άμεσα στην τόνωση της επιχειρηματικής δραστηριότητας μέσω της ανάπτυξης δημιουργικών βιομηχανιών στις περιοχές των Εταίρων, αλλά και κυρίως στην δικτύωση αυτής της δραστηριότητας σε ένα γραμμικό πολιτιστικό τουριστικό προϊόν το οποίο θα προσφέρει αυθεντικές τουριστικές εμπειρίες, θα αναδεικνύει και θα προστατεύει το πολιτιστικό και περιβαλλοντικό κεφάλαιο, θα ευνοεί τουριστικές συνδέσεις μεταξύ των χωρών και των περιοχών CLLD/LEADER, δημιουργώντας, έτσι, μια ευδιάκριτη τουριστική προσφορά σε διακρατικό επίπεδο.

Οι κύριες παράμετροι του Σχεδίου είναι, αφ’ ενός, η Ερμηνεία του πολιτιστικού και φυσικού αποθέματος των περιοχών παρέμβασης των Τοπικών Προγραμμάτων CLLD/LEADER και, αφ’ ετέρου, η βιωματική τουριστική εμπειρία μέσω της ανάπτυξης δραστηριοτήτων Δημιουργικού Τουρισμού στις συνεργαζόμενες περιοχές.

Α. Ερμηνεία

Τρεις έννοιες είναι ιδιαίτερα σημαντικές στην ερμηνεία των φυσικών και πολιτιστικών πόρων για τουριστικούς σκοπούς, η οποία θα χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στο παρόν Σχέδιο. Οι έννοιες «προκαλώ», «συσχετίζω» και «αποκαλύπτω».

Προκαλώ (provoke): Εμπεριέχει τις έννοιες της «πρόκλησης» και «προσέλκυσης».
Συσχετίζω (relate): Υπάρχει μία πολύ σημαντική διαφορά ανάμεσα στην ερμηνεία και την πληροφόρηση. Η πληροφόρηση απλά παρουσιάζει γεγονότα ενώ η ερμηνεία μπορεί να γεννήσει ιδέες και να βάλει τον επισκέπτη σε ένα νέο πλαίσιο νόησης του χώρου στον οποίο βρίσκεται.
Αποκαλύπτω (reveal): Η ουσία της καλής ερμηνείας έγκειται στο ότι αποκαλύπτει μια νέα βαθιά γνώση σχετικά με το τι είναι αυτό που κάνει ένα τόπο ξεχωριστό. Έτσι ο επισκέπτης μπορεί να κατανοήσει πλήρως τη σημασία ενός τόπου και να αισθανθεί ότι τον έκανε προσωπικό του κτήμα. Μπορεί επίσης η γνώση αυτή να έχει και συναισθηματικό βάθος. Για παράδειγμα, ένας έντυπος οδηγός που κατάφερε να κάνει το κοινό του να νιώσει θαυμασμό για προστατευόμενα είδη είναι επιτυχημένος. Η ερμηνεία αποσκοπεί να δώσει στον επισκέπτη νέα γνώση, να γεννήσει νέες ιδέες και τρόπους στο πως βλέπει και αντιλαμβάνεται ένα χώρο. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη μέθοδος που να εγγυάται ότι αυτό που γίνεται είναι πραγματική ερμηνεία. Το σημαντικό είναι να μετατρέπεται η πληροφορία σε ιδέα ή ιστορία, μέθοδος η οποία θα χρησιμοποιηθεί στην περίπτωση του παρόντος Σχεδίου.

Υπάρχουν κάποιοι γενικοί κανόνες που εφαρμόζονται σε όλες τις ερμηνευτικές διαδικασίες ανεξάρτητα από τις μεθόδους που ακολουθούνται, και οι οποίες θα ακολουθηθούν και στο παρόν Σχέδιο:

Η ερμηνευτική διαδικασία πρέπει να είναι εστιασμένη και περιεκτική. Είναι δύσκολο να περιέχεται σε μια ερμηνευτική διαδικασία όλο το πιθανό υλικό που μπορεί να υπάρχει σχετικά με ένα συγκεκριμένο πόρο. Σκοπός είναι να συγκεντρώνεται το υπάρχον υλικό και κυρίως αυτό που είναι απαραίτητο και εν συνεχεία να απλοποιείται ώστε να γίνεται πλήρως κατανοητό.
Πρέπει να είναι σαφές σε ποιο κοινό απευθυνόμαστε. Άλλες μέθοδοι χρησιμοποιούνται, για παράδειγμα, για ένα κοινό που αποτελείται από παιδιά και άλλοι για ένα κοινό ενηλίκων.
Χρήση της καθημερινής γλώσσας. Είναι σημαντικό να χρησιμοποιείται η καθομιλουμένη διότι έτσι ο επισκέπτης λαμβάνει ευκολότερα τα μηνύματα και μπορεί να τα κάνει κτήμα του.
Χρήση ιστοριών και ιστορικών αναφορών. Η αναφορά σε αυτές δίνει την αίσθηση της αυθεντικότητας.
Χρήση μεταφορικών εκφράσεων. Η περιγραφές γίνονται πιο ζωντανές και ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να κάνει διάφορους συνειρμούς.
Δημιουργία κατάλληλης ατμόσφαιρας. Το περιβάλλον και η ατμόσφαιρα που δημιουργείται είναι σημαντικά συστατικά στοιχεία για την πλήρη μεταφορά του επισκέπτη στον τόπο και το χρόνο.
Δημιουργία διαδρομών και δραστηριοτήτων. Η απλή αφήγηση δεν προκαλεί το ενδιαφέρον του επισκέπτη. Πρέπει να συμμετέχει ενεργά ώστε να έχει την αίσθηση ότι ανακαλύπτει κάποια πράγματα μόνος του.
Η ύπαρξη «θέματος» συντελεί στην οργάνωση της ερμηνείας και εκφράζει την ιδέα που επιθυμεί ο ερμηνευτής να αποκομίσει το κοινό του. Σύμφωνα με αυτό, η περιήγηση με σκοπό την παρατήρηση της χλωρίδας αποτελεί την κεντρική ιδέα της ερμηνείας όμως από αυτή μπορεί να προκύψουν ποικίλα θέματα που να ενδιαφέρουν τους επισκέπτες. Ειδικότερα, η χρήση συγκεκριμένου θέματος ή συγκεκριμένων θεμάτων ερμηνείας,
- βοηθά τον ερμηνευτή να επικεντρωθεί στα στοιχεία που αφορούν το θέμα που επέλεξε χωρίς να δημιουργείται σύγχυση στο κοινό·
- βοηθά στην οργάνωση μιας τουριστικής περιήγησης χωρίς να γίνονται στάσεις άσκοπες και ανούσιες που δεν συνδέονται μεταξύ τους·
- παρέχει στον επισκέπτη μια συνεχή, ολοκληρωμένη ιδέα για τον τόπο, γεγονός που τον καθιστά τόπο εμπειρίας και άξιο μνήμης.

Β. Δημιουργικός Τουρισμός

Ο όρος «Δημιουργικός Τουρισμός» χρησιμοποιείται ευρέως για να περιγράψει αυτό το είδος τουρισμού που εισαγάγει τους τουρίστες στη βίωση της τοπικής κουλτούρας μέσω της ενεργής συμμετοχής τους σε καλλιτεχνικές και δημιουργικές δραστηριότητες.

Σύμφωνα με τους Richards και Raymond (2000), ο Δημιουργικός Τουρισμός ορίζεται ως,

«…ο τουρισμός που προσφέρει στους επισκέπτες τη δυνατότητα να αναπτύξουν το δημιουργικό τους δυναμικό μέσω της ενεργής συμμετοχής τους σε μαθήματα και βιωματικές εμπειρίες που είναι χαρακτηριστικά/ες του τουριστικού προορισμού που επισκέπτονται».

Γίνεται επομένως κατανοητό ότι ο Δημιουργικός Τουρισμός συνδέεται στενά με την ταυτότητα του προορισμού, το τοπικό κοινωνικό περιβάλλον και την έννοια της αυθεντικότητας, που προκάλεσε μια ζωηρή συζήτηση στην ακαδημαϊκή συζήτηση τις τελευταίες δεκαετίες.

Το κύριο στοιχείο πίσω από την έννοια του Δημιουργικού Τουρισμού είναι η «δημιουργικότητα». Αυτή είναι καθοριστική, καθώς:

Η δημιουργικότητα δεν είναι στατική. Πράγματι, οι παραστάσεις και τα έργα τέχνης ή οι διάφορες εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα στην ύπαιθρο μπορούν να αναπαραχθούν σχεδόν οπουδήποτε.
Η δημιουργικότητα είναι μοναδική και άμεσα απτή και όχι «απρόσωπη».
Η δημιουργικότητα είναι ένας άυλος πόρος, ειδικότερα μια διαδικασία βιώσιμη και διαρκώς εξελισσόμενη.
Η δημιουργικότητα φτιάχνει άμεσα νέα προϊόντα, χωρίς απαραιτήτως τη ανάγκη ειδικών υποδομών, προσφέροντας έτσι ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι άλλων προορισμών.

Παραδείγματα δραστηριοτήτων Δημιουργικού Τουρισμού, τα οποία έχουν εφαρμογή στο παρόν Σχέδιο, ανάλογα με τη φύση των πόρων των περιοχών των εταίρων, αφορούν στη συμμετοχή τουριστών:

σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες που σχετίζονται με την κουλτούρα της περιοχής, π.χ. κεραμική τέχνη, ζωγραφική, εκμάθηση χορών, μουσική, κλπ.
στην παρασκευή τοπικών εδεσμάτων, δράση η οποία συνδέεται άμεσα με την οικοτεχνική παραγωγή στις περιοχές των Εταίρων.
στην προετοιμασία τοπικών θρησκευτικών – πολιτιστικών δρώμενων.
στην κατασκευή – συντήρηση περιβαλλοντικών και πολιτιστικών μονοπατιών, κλπ.

Στόχοι

Οι κύριοι στόχοι του Σχεδίου είναι οι εξής:

Η καταγραφή και αναγνώριση της εσωτερικής και εξωτερικής («εμπορεύσιμης») αξίας των πόρων των περιοχών των Εταίρων και η ιεράρχησή τους σε ότι αφορά τη συμβολή τους ή τη δυνητική συμβολή τους στην αναπτυξιακή διαδικασία.
Η διαμόρφωση κοινών μεθόδων και πρακτικών για την ανάδειξη και διαχείριση του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος των περιοχών παρέμβασης των Εταίρων με σκοπό την ενεργή συμβολή του αποθέματος αυτού στην κινητοποίηση της ενδογενούς αναπτυξιακής διαδικασίας.
Η εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων και τεχνικών στην προβολή του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος με σκοπούς α) την αναβάθμιση της τουριστικής εμπειρίας και β) την ενίσχυση της ταυτότητας των περιοχών παρέμβασης των Εταίρων προς όφελος των τοπικών κοινωνιών.
Η ενδυνάμωση του τοπικού κοινωνικού κεφαλαίου στις περιοχές παρέμβασης των Εταίρων μέσω της κατάρτισης – εκπαίδευσης σε νέα επιχειρηματικά αντικείμενα, της ενίσχυσης της ταυτότητας (self-identity) και της δικτύωσης σε κοινωνικό και οικονομικό (επιχειρηματικό) επίπεδο.
Η συμμετοχή του τοπικού επιχειρηματικού δυναμικού στη διαδικασία διαμόρφωσης της ταυτότητας των περιοχών παρέμβασης των Εταίρων και η ενεργός συμμετοχή του στη διαδικασία λήψης απόφασης για αναπτυξιακά θέματα.
Η εισαγωγή νέων προϊόντων και υπηρεσιών στις περιοχές παρέμβασης των Εταίρων και, κατά συνέπεια, η τόνωση της ενδογενούς επιχειρηματικότητας.
Η συμβολή στη διαμόρφωση ενός αξιοβίωτου χώρου που σέβεται και ικανοποιεί τις ανάγκες του σύγχρονου κατοίκου της υπαίθρου.
Η δημιουργία ενός διακριτού και ελκυστικού προϊόντος Δημιουργικού Τουρισμού σε διακρατικό επίπεδο, το οποίο θα συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής, αυθεντικής εμπειρίας στην ύπαιθρο και την ανάδειξη του έργου του CLLD/LEADER σε διεθνές επίπεδο.
Η ενίσχυση της ανταλλαγής τεχνογνωσίας μεταξύ των διακρατικών Εταίρων και η δυνατότητα μεταφοράς (transferability) καλών αναπτυξιακών πρακτικών και μεθόδων σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Η στρατηγική υλοποίησης του Σχεδίου αφορά -κατά βάση- στη διεκπεραίωση των κάτωθι:

Καταγραφή – αναγνώριση της αξίας (significance) των πόρων των περιοχών των Εταίρων και ιεράρχησή τους: Αφορά, κατ’ αρχάς, στην λεπτομερή καταγραφή των φυσικών, πολιτιστικών και άλλων πόρων (άυλων και υλικών) στις περιοχές των Εταίρων. Επισημαίνεται ότι οι αναπτυξιακοί πόροι μπορούν να είναι ενεργοί ή αδρανείς. Είναι καθοριστικής σημασίας να καταγραφούν και οι πόροι οι οποίοι βρίσκονται σε «αδράνεια», δηλαδή μπορούν να καταστούν ενεργοί μόνον εφόσον το αναπτυξιακό – παραγωγικό πρότυπο της περιοχής διαφοροποιηθεί ή εμπλουτιστεί. Για παράδειγμα, αν κάποια θρησκευτική – πολιτιστική εκδήλωση δεν αποτελεί σε αυτήν τη φάση αναπτυξιακό πόρο αλλά μόνο εθιμική εκδήλωση της τοπικής κοινωνίας, αυτή μπορεί να αποτελέσει αναπτυξιακό πόρο στο μέλλον αν πλαισιωθεί από τουρίστες, οι οποίοι θα συμμετέχουν ενεργά στη διοργάνωση της εκδήλωσης στο πλαίσιο δραστηριοτήτων «Δημιουργικού Τουρισμού» (Creative Tourism). Το δεύτερο στάδιο αυτής της φάσης περιλαμβάνει την αναγνώριση της αξίας (significance) των πόρων σε ότι αφορά τη δυνατότητά τους να παράγουν αξία τοπικά. Η αναγνώριση της αξίας αυτής είναι ιδιαίτερα σημαντική στην περίπτωση του τουρισμού, αφού αυτή (αξία) διαμορφώνεται από σωρεία παραμέτρων που πολλές φορές δεν έχουν να κάνουν μόνο με την εσωτερική αξία του πόρου. Έτσι, για παράδειγμα, ένας πόρος όπως ένα προστατευόμενο φυσικό οικοσύστημα μπορεί να έχει σημαντική εσωτερική αξία (intrinsic value) στη βάση της οικολογικής, επιστημονικής, ερευνητικής του αξίας αλλά να μην είναι «εμπορεύσιμος» λόγω περιορισμών προσβασιμότητας, καθεστώτος προστασίας κλπ. Η ιεράρχηση αυτή των πόρων είναι ιδιαίτερα σημαντική στην περίπτωση του τουρισμού όπου το αναπτυξιακό τοπικό σύστημα και οι λήπτες απόφασης οφείλουν να σχεδιάζουν από την πλευρά της προσφοράς. Για την ιεράρχηση των πόρων θα χρησιμοποιηθούν τα φύλλα καταγραφής – αξιολόγησης σημαντικότητας πόρου, ήτοι τυποποιημένα, κοινά ερωτηματολόγια που θα χρησιμοποιηθούν από όλους τους Εταίρους του Σχεδίου και θα περιλαμβάνουν ερωτήματα για την φυσική προσβασιμότητα των πόρων, την αρχαιολογική, ιστορική και κοινωνική τους σημασία, την χρήση τους, κλπ. Ένα ενδεικτικό υπόδειγμα του εν λόγω ερωτηματολογίου παρουσιάζεται στο Παράρτημα του παρόντος Φακέλου.
Διαμόρφωση κοινών μεθόδων και πρακτικών για την ανάδειξη και διαχείριση του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος των περιοχών παρέμβασης των Εταίρων: Μετά την καταγραφή του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος, είναι σημαντικό αυτό να αναδειχθεί και να διαχειριστεί με σκοπό την ενεργοποίηση της αναπτυξιακής διαδικασίας, ειδικά σε ότι αφορά τη χρήση του σε δραστηριότητες Δημιουργικού Τουρισμού. Προς την κατεύθυνση αυτή, το Σχέδιο λαμβάνει πρόνοια: α) για τη δημιουργία κοινών προτύπων σε ότι αφορά την ερμηνεία των πόρων, την ανάπτυξη δραστηριοτήτων Δημιουργικού Τουρισμού και της υλοποίησης των πιλοτικών έργων, β) για την εκπαίδευση των στελεχών των Εταίρων και των συνεργαζόμενων επιχειρήσεων του Σχεδίου σε θέματα ερμηνείας και Δημιουργικού Τουρισμού, και γ) για τη διοργάνωση ενός επιστημονικού συνεδρίου που άπτεται των θεμάτων που πραγματεύεται το Σχέδιο. Τα ανωτέρω είναι εξαιρετικά σημαντικά καθώς ευνοούν την αναπτυξιακή συναντίληψη, την ευρεία συμμετοχή του τοπικού οικονομικού συστήματος στην αναπτυξιακή διαδικασία, την ανταλλαγή τεχνογνωσίας αλλά και τη δυνατότητα μεταφοράς (transferability) καλών πρακτικών και μεθόδων σε διακρατικό επίπεδο (λόγω της εφαρμογής κοινών προτύπων).
Εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων και τεχνικών στην προβολή και διαχείριση του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος: Αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της παρέμβασης του Σχεδίου και -ουσιαστικά- την εφαρμογή των αποτελεσμάτων των ανωτέρω σημείων 1 και 2. Οι Εταίροι, αφού καταγράψουν και ιεραρχήσουν τις αναπτυξιακές τους ανάγκες, κινητοποιήσουν το τοπικό οικονομικό σύστημα (τοπικές επιχειρήσεις) και εκπαιδευτούν μαζί με τις επιχειρήσεις, θα υλοποιήσουν μια σειρά τοπικών πιλοτικών έργων στις περιοχές παρέμβασης CLLD/LEADER. Τα τοπικά πιλοτικά έργα θα βασίζονται στις αρχές της ερμηνείας των φυσικών και πολιτιστικών πόρων αλλά και των δραστηριοτήτων του Δημιουργικού Τουρισμού και θα υλοποιηθούν με βάση κοινά πρότυπα για όλους τους Εταίρους.
Δημιουργία ενός διακριτού και ελκυστικού προϊόντος Δημιουργικού Τουρισμού σε διακρατικό επίπεδο: Οι σημαντικοί τοπικοί πόροι των περιοχών των Εταίρων αποτελούν από μόνοι τους αξιόλογους επιταχυντές της αναπτυξιακής διαδικασίας. Εφόσον αυτοί διασυνδεθούν σε διατοπικό και διακρατικό επίπεδο, όπως θα γίνει στην περίπτωση του παρόντος Σχεδίου συνεργασίας, τότε θα συνθέσουν ένα πραγματικό τουριστικό προϊόν αιχμής, το οποίο θα διαπνέεται από τις αρχές της ερμηνείας της περιβαλλοντικής και φυσικής κληρονομιάς και τη δημιουργικότητα. Αποτελεί πεποίθηση του συνεργατικού σχήματος ότι το δίπτυχο «ερμηνεία-δημιουργικότητα» σε διακρατικό επίπεδο αποτελεί τη βάση για ένα τουριστικό προϊόν, το οποίο θα βασίζεται στη διαπολιτισμικότητα, την εναλλαγή εμπειριών και την αυθεντικότητα. Είναι -επίσης- κομβικής σημασίας η συμμετοχή των επιχειρήσεων των περιοχών των Εταίρων στη δημιουργία αυτής της διαδρομής, ευνοώντας έτσι συνέργειες του τοπικού με το υπερ-τοπικό επίπεδο και ανταλλαγή τεχνογνωσίας μεταξύ των επιχειρήσεων σε διαφορετικές χώρες.

Συμμετέχοντες φορείς

1	Αναπτυξιακή Καβάλας Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
2	Αιτωλική Αναπτυξιακή Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
3	Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
4	Δημοσυνεταιριστική Έβρος Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
5	Αναπτυξιακή Δράμας Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
6	Ελικώνας – Παρνασσός Αναπτυξιακή Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
7	Αναπτυξιακή Ευβοίας Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
8	Αναπτυξιακή Φθιώτιδας Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
9	Αναπτυξιακή Καστοριάς Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
10	Αναπτυξιακή Ολυμπίας Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
11	Αναπτυξιακή Πέλλας Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
12	Αναπτυξιακή Ροδόπης Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
13	Εταιρεία Έρευνας και Ανάπτυξης Βορείου Έβρου Α.Ε.	Ελλάδα
14	Αναπτυξιακή Νοτίου Ηπείρου – Αμβρακικού Α.Ε.	Ελλάδα
15	Αναπτυξιακή Φλώρινας Α.Α.Ε. Ο.Τ.Α.	Ελλάδα
16	Αναπτυξιακή Εταιρεία Επαρχιών Λάρνακας και Αμμοχώστου –	Κύπρος
17	Kelmė region, LAG	Λιθουανία
18	DLBC Rural Alto Oeste – LEADER OESTE	Πορτογαλία
19	RUDE – Associação de Desenvolvimento Rural	Πορτογαλία